Lá mã đề khô trong đông y được gọi là “mã đề”, đây là một loại thảo dược quen thuộc xuất hiện phổ biến ở Việt Nam, có thể dùng chữa bệnh hay làm rau ăn. Cây mã đề giàu vitamin A, C, K dùng để sắc lấy nước uống tác dụng giúp lợi tiểu, lợi mật, chống ho…
1. Cây mã đề – vị thuốc đông y quen thuộc
Cây mã đề là cây gì?
Cây mã đề còn được gọi là “mã tiền xá”, mã đề thảo, ngưu thiệt thảo, tên khoa học là Plantago asiatica (Plantago major L. var. asiatica Decaisne). Mã đề thuộc nhóm cây thân thảo, là vị thuốc cũng là rau ăn. Nó sinh sản bằng cách chia nhánh hoặc phát triển bằng hạt.
- Cây mã đề cao trung bình 10 – 15 cm, cuống dài.
- Lá hình thìa và các gân hình cung dọc theo sống lá từ đầu ngọn đến cuống lá. Lá mã đề chứa nhiều vitamin A, C, K, các khoáng chất, canxi,… rất tốt cho sức khỏe.
- Hoa mã đề mọc thành chùm bông có cuống dài. Hoa có 4 đài đều và xếp chéo, lưỡng tính. Nhị hoa mã đề mảnh dài với 2 lá noãn có nhiều tiểu noãn.
- Quả mã đề chứa hạt có màu nâu đen bóng. Những hạt này có thể phơi hay sấy khô để dùng làm thuốc trong đông y.
Thu hái và sơ chế mã đề
Để thu hái Mã đề, thời điểm tốt nhất là vào tháng 7-8 khi quả đã chín. Cây Mã đề được hái toàn bộ và đưa về để phơi hoặc sấy khô, đồng thời loại bỏ các tạp chất không mong muốn.
Nếu muốn thu lấy hạt, chỉ cần đập rũ để lấy hạt rồi sàng qua và phơi khô. Quá trình này không đòi hỏi công đoạn chế biến đặc biệt. Còn khi sử dụng lá Mã đề, có thể thu hái gần như quanh năm và sử dụng tươi hoặc phơi khô.
Cây Mã đề cung cấp các loại dược liệu sau:
- Hạt Mã đề được phơi hoặc sấy khô được gọi là Xa tiền tử.
- Toàn cây Mã đề bỏ rễ và phơi hoặc sấy khô được gọi là Xa tiền thảo.
- Lá Mã đề có thể sử dụng tươi hoặc phơi hoặc sấy khô.
Với những công dụng và dược liệu đa dạng như vậy, Mã đề trở thành một nguồn tài nguyên quý giá trong lĩnh vực y học và dược liệu. Qua quá trình thu hái và sơ chế đúng phương pháp, ta có thể tận dụng toàn bộ các thành phần của cây Mã đề để đáp ứng nhu cầu sử dụng trong điều trị và bảo vệ sức khỏe.
2. Thành phần dược lý của mã đề
Trong 100g lá mã đề chứa một lượng vitamin A lớn tương đương với một củ cà rốt. Lá mã đề khô hay tươi đều rất giàu Canxi và các chất khoáng có lợi với cơ thể.
Thành phần hóa học của Mã đề là một yếu tố quan trọng xác định đặc điểm và giá trị của cây. Toàn thân của Mã đề chứa một glucozit đặc biệt được gọi là aucubin hoặc rinantin, cũng có tên là aucubozit. Trong lá của cây, ta có thể tìm thấy chất nhầy, chất đắng, carotin, vitamin C và yếu tố T. Trong hạt Mã đề, chúng ta có chất nhầy, axit plantenolic, adnin và cholin.
Những thành phần này đóng vai trò quan trọng trong việc xác định tính chất và ứng dụng của Mã đề trong lĩnh vực y học và dược liệu. Glucozit aucubin đã được nghiên cứu và chứng minh có tác dụng chống vi khuẩn, chống viêm, và có khả năng bảo vệ gan. Chất nhầy trong lá và hạt cũng mang lại các lợi ích khác cho sức khỏe.
Với thành phần hóa học đa dạng như vậy, Mã đề đã được xem là một nguồn tài nguyên quý giá trong y học cổ truyền và hiện đại. Các nghiên cứu tiếp tục được thực hiện để khám phá thêm về các thành phần này và khả năng ứng dụng của Mã đề trong điều trị và bảo vệ sức khỏe con người.
3. Cây mã đề, lá mã đề khô, tươi có tác dụng gì?
Trong Đông y, cây mã đề không độc, tính hàn, vị ngọt, lợi về kinh can, thận và tiểu trường. Cả lá và hạt mã đề đều có tác dụng giúp lợi tiểu, lợi mật.
Cây mã có tác dụng bồi bổ cho cơ thể và chữa một số bệnh như:
- Lợi tiểu: trị sỏi đường tiết niệu, tiểu rắt, tiểu nước vàng hay đi tiểu ra máu,…
- Lợi mật
- Chống viêm loét, viêm loét dạ dày – tá tràng, viêm phế quản, viêm thận, viêm mật, viêm bàng quang, viêm gan,….
- Trừ đờm
- Chống ho, giảm ho
- Chống lỵ, tiêu chảy…
Cách dùng: Sử dụng 10-16g cây mã đề mỗi ngày dưới dạng thuốc sắc uống.
Lá mã đề khô và tươi đều có tác dụng thanh nhiệt, giảm đờm, lợi tiểu, tốt cho mắt, sáng mắt. Canh lá mã đề hay nước uống nấu từ lá mã đề giúp cải thiện chứng tiểu ra máu hay niệu đạo đau buốt. Cháo mã đề là một loại thức ăn rất thông dụng ở Trung Quốc.
4. Cách sử dụng lá mã đề khô chữa bệnh
Cây mã đề có thể sử dụng cả cây chỉ cần bỏ rễ phơi hay sấy khô dùng trong đông y. Lá mã đề khô có thể sử dụng mang lại hiệu quả dưới dạng tươi sấy khô hay phơi khô.
Tùy theo mục đích chữa bệnh gì mà người ta sẽ kết hợp lá mã đề khô với các loại dược liệu khác. Dùng chúng để sắc nước uống trong ngày tới khi khỏi hay bệnh có tiến triển tốt như ý.
Những lưu ý khi sử dụng lá mã đề khô, cây mã đề tươi
- Do một trong những tác dụng của mã đề là lợi tiểu nên tuyệt đối không nên dùng cây mã đề để làm nước giải khát. Bạn nên hạn chế uống nước mã đề nhiều vào buổi tối tránh phải đi tiểu nhiều lần vào ban đêm gây mất ngủ.
- Phụ nữ đang mang thai nên hạn chế không dùng mã đề, nhất là trong 3 tháng đầu không sử dụng tránh gây sẩy thai.
- Nước mã đề chống chỉ định với những người bị thận yếu hay suy thận mạn tính.
5. Các bài thuốc dân gian có cây mã đề khô
Các phương pháp điều trị bệnh dân gian với cây mã đề
- Đối với viêm cầu thận mạn tính: Mã đề kết hợp với phục linh, hoàng bá, rễ cỏ tranh, hoàng liên, mộc thông,… được chế biến thành nước uống.
- Đối với viêm bàng quang: Sử dụng mã đề cùng phục linh, hoàng bá, trư linh, rễ cỏ tranh và một số loại thuốc khác, chế thành nước uống trong khoảng 1 tháng có thể cải thiện đáng kể tình trạng bệnh.
- Đối với viêm đường tiết niệu: Sử dụng mã đề, bồ công anh, hoàng cầm, lá chi tử, kim tiền thảo, nhọ nồi, ích mẫu, rễ cỏ tranh, cam thảo,… chế thành nước uống trong khoảng 10 ngày.
- Đối với viêm bể thận cấp tính: Mã đề tươi phối hợp với rễ cỏ tranh tươi, cỏ bấc đèn tươi, chế thành nước uống trong khoảng 5 – 7 ngày.
- Đối với sỏi bàng quang: Sử dụng mã đề kết hợp với rau diếp cá, kim tiền thảo, uống liên tục trong 5 ngày.
- Đối với sỏi đường tiết niệu: Kết hợp mã đề với kim tiền thảo, rễ cỏ tranh, uống trong 1 tháng.
- Đối với bí tiểu tiện: Sử dụng hạt mã đề, uống nhiều lần trong ngày hoặc phối hợp với trà mã đề để cải thiện tình trạng bệnh.
- Đối với đái ra máu: Sử dụng mã đề kết hợp với ích mẫu tươi giã nát, vắt lấy nước uống.
- Thuốc lợi tiểu: Phối hợp mã đề với cam thảo, uống nước lấy trong ngày để cải thiện chức năng tiểu tiện.
- Giảm ho, tiêu đờm: Sử dụng bài thuốc mã đề, cát cánh, cam thảo uống trong khoảng 1 tháng có thể giúp giảm triệu chứng ho và đờm một cách đáng kể.
- Đối với các bệnh về phổi: Sử dụng mã đề tươi, rửa sạch và chế thành nước uống 3 lần trong một ngày.
- Đối với viêm gan siêu vi trùng: Kết hợp mã đề, nhân trần, lá mơ, chi tử, thái nhỏ sấy khô và pha trà uống hàng ngày để điều trị viêm gan siêu vi trùng.
- Đối với chảy máu cam: Mã đề tươi sau khi rửa sạch qua nước ấm, giã nát và vắt lấy nước cốt uống để cầm máu và làm mát cơ thể. Nếu đang chảy máu cam, áp dụng mã đề lên trán và nằm ngửa để ngăn chảy máu tiếp tục.
- Đối với chốc lở ở trẻ em: Mã đề tươi sau khi rửa sạch, thái nhỏ và đun lên để ăn hàng ngày cho đến khi bệnh dịu đi.
Cây mã đề được coi là một vị thuốc dân gian có khả năng chữa trị nhiều loại bệnh. Với công thức phối hợp các thành phần từ mã đề cùng với các loại thảo dược khác, nước uống được tạo ra có thể giúp cải thiện triệu chứng và tình trạng bệnh một cách hiệu quả. Tuy nhiên, việc sử dụng cây mã đề trong điều trị cần phải được thực hiện dưới sự hướng dẫn và giám sát của chuyên gia y tế.