Xa tiền tử (Hạt mã đề) – Công dụng, cách dùng vị thuốc chữa bệnh mà bạn không nên bỏ qua !

Từ xa xưa, các thầy thuốc y học cổ truyền dân tộc Việt Nam đã dùng Xa tiền tử để làm thuốc lợi tiểu, chữa viêm đường tiết niệu, làm hạ áp… Cùng đọc bài viết dưới đây để biết thêm những thông tin hữu ích về vị thuốc xa tiền tử.

1. XA TIỀN TỬ LÀ GÌ?

Xa tiền tử chính là hạt chín già của cây Xa tiền thảo hay còn gọi là cây Mã đề (hoặc là Bông mã đề), rất quen thuộc với người dân Việt Nam. Cây xa tiền thảo có tên khoa học là Plantago major L, thuộc họ Mã đề (Plantaginaceae). Lưu ý, không gọi cây mã đề là cây xa tiền tử, vì xa tiền tử chỉ là tên của hạt mã đề được sử dụng trong đông y.

2. CÂY XA TIỀN THẢO (MÃ ĐỀ)

Hình dáng cây

Cây Mã đề là một loài mọc hoang dại, ngày nay do nhu cầu sử dụng cây đã được nhân giống và trồng thành vùng nguyên liệu. Những đặc điểm nhận dạng của cây mã đề như sau:

Thuộc loài cây thân cỏ cỏ, sống nhiều năm. Thân cây thấp, có chiều dài chừng 30-50cm. Cây mọc thành từng cụm.

Lá cây mã đề mọc lên từ gốc cây, tỏa tròn xung quanh gốc. Có những cây mã đề mọc từ 20 lá tới 30 lá chung một gốc. Phiến lá có hình thìa hoặc hình nang trứng. Chiều rộng trung bình của phiến lá khoảng chừng từ 6 cm đến 10 cm. Hệ thống gân lá chạy dọc theo sống lá, đồng quy lại ở hai điểm là đầu lá và cuống lá. Cuống lá dài, tạo dạng bẹ phần giáp với gốc cây.

Hoa Mã đề là một chùm gồm những bông lưỡng tính, mọc ra từ kẽ lá, cán hoa dài. Chiều dài của cán hoa khoảng từ 20cm đến 25 cm, dựng theo phương thẳng đứng. Các bông hoa hoa mọc đối nhau, có đài 4, xếp cheo, có phần hơi dính ở gốc. Tràng hoa màu nâu có 4 thùy nằm xen kẽ ở  giữa các lá đài. Nhị hoa mã đề gồm 4 chị nhị rất mảnh và dài. Trong hoa còn có 2 lá noãn, bao gồm nhiều tiểu noãn.

Quả Mã đề là quả nang hoặc hộp, bên trong chứa nhiều hạt nâu bóng. Mỗi quả chứa số lượng hạt từ 8 đến 12, mỗi hạt rất nhỏ chỉ khoảng vài milimet, nhìn bên ngoài tựa như hình dạng của hạt vừng đen.

Mùa hoa quả thường kéo dài từ mùa hạ đến mùa thu.

Phân bố

Mã đề vốn là cây mọc dại ở ven đồi, đồng ruộng, ven các rừng thưa, lối mòn… Loài cây này thích hợp ở những vùng núi cao. Đặc biệt phát triển nhiều ở Đà Lạt, Lào cai, nơi có khí hậu mát lạnh quanh năm, đất có nhiều độ ẩm và được bao phủ bởi nhiều rừng cây lớn.

Ngày nay, do nhu cầu sử dụng nhiều, cây mã đề đã được trồng thành vùng nguyên liệu. Các vùng trồng mã đề với diện tích lớn như: Thanh Trì (Hà Nội), Tuy Hòa (Phú Yên), Nghĩa Trai (Hưng Yên)…

3. THU HÁI, SƠ CHẾ

Hàng năm, cứ vào khoảng tháng 7 tháng 8, khi quả mã đề đã chín già, đổi sang màu nâu bóng thì người dân tiến hành thu hái.

Cần phải thu hái cả cây mã đề, sau đó loại bỏ tạp chất, phơi khô. Dùng cây khô đập, giũ cho hạt rụng ra rồi lấy rây mà lọc qua rây cho hạt chảy xuống. Phơi khô lại hạt mã đề một lần nữa. Cuối cùng là cho vào lọ kín hoặc túi nilong buộc kín, bảo quản nơi khô ráo thoáng mát, tránh ánh nắng mặt trời chiếu trực tiếp.

4. XA TIỀN TỬ CÓ TÁC DỤNG GÌ?

Theo y học hiện đại

Các nhà khoa học hiện đại đã chỉ ra một số chất trong hạt mã đề có khả năng làm tăng cường quá trình bài tiết nước tiểu, bài tiết lượng acid uric và lượng muối NaCl.

Chiết xuất hạt mã đề được chất glycoside. Chất này có tác dụng tích cực trong điều trị “trấn ho trừ đờm”, bởi nó có khả năng ức chế trung khu hô hấp, xúc tiến sự phân tiết ở niêm mạc đường hô hấp.

Mã đề có tác dụng ức chế trực khuẩn lỵ

Ngoài ra, các nhà khoa học còn tìm thấy trong hạt mã đề có các chất làm hạ huyết áp.

Theo y học cổ truyền

Xa tiền tử là một vị thuốc được dùng từ xa xưa trong y học phương Đông. Theo các thầy thuốc y học cổ truyền phương Đông thì dược liệu Xa tiền tử có những tính chất sau đây:

• Vị: ngọt
• Tính: hàn
• Quy vào các kinh: Can, thận, tiểu tràng.
• Tác dụng: thanh nhiệt, lợi niệu chữa các chứng tả, lỵ.
• Công năng: làm mạnh phần âm, ích tinh khí, mát gan, sáng mắt.

Các thầy thuốc Đông y thường dùng vị thuốc Xa tiền tử để chữa các chứng bệnh: thấp nhiệt gây đái buốt, đái rắt, thủy thũng, phù nề, vàng da; ho, nhiều đờm do viêm phế quản; bệnh tả lỵ; bệnh đau mắt đỏ, nhức mắt, chảy nhiều nước mắt.

5. CÁCH DÙNG LIỀU DÙNG

Cách dùng: Thường dùng hạt khô, sắc nước thuốc.

Liều dùng: Từ 5 gram đến 10 gram Xa tiền tử khô trong một ngày.

6. LƯU Ý KHI DÙNG XA TIỀN TỬ

Không dùng xa tiền tử cho các đối tượng: Người đang mang thai; Người có tỳ vị hư hàn, di hoạt tinh hoặc tỳ hư hạ hãm.
Mọi thông tin về vị thuốc xa tiền tử và những bài thuốc chữa bệnh từ dược liệu này chỉ mang tính chất tham khảo. Nếu cần sử dụng xa tiền tử chữa bệnh, bạn cần tới sự tư vấn và chỉ định của bác sĩ chuyên môn. Không tùy ý sử dụng xa tiền tử theo các bài thuốc nêu trên.